Cumhuriyet’in ilk yıllarında “memleketin iktisadi binası” olarak betimlenen Türkiye İş Bankası, ülkenin dört bir yanına yayılan şube ağıyla sadece iktisadi ve toplumsal kalkınma mücadelesi vermekle kalmayıp bulunduğu kentlerde Cumhuriyet’in modern yüzünü binalarıyla temsil etti. Her biri kendine has mimarisiyle İş Bankası’na hizmet eden 70’e yakın binanın hikâyesi, Mimar Seda Özen Bilgili’nin Türkiye İş Bankası’nın 100. yılı kapsamında hazırladığı “Memleketin İktisadi Binası Türkiye İş Bankası” kitabıyla ele alınıyor. İş Bankası binalarının tarihini ve ulusal belleğimizde bıraktıkları güçlü izleri anlatan çalışma, arşivlerden görseller eşliğinde, asırlık bir mimari birikimi de ortaya koyuyor.
Giulio Mongeri, Hüseyin Hüsnü Tümer, Arif Hikmet Koyunoğlu, Arif Hikmet Holtay, Nezih Eldem gibi isimlerin ürünleri olan İş Bankası binalarının tarihini, kurumsal ve mimari özellikleriyle anlatan çalışmada öncelik genel müdürlük binalarına veriliyor. Genel müdürlük binaları anlatılırken Türkiye’nin imar planlarının dönüşümü de ayrıntılarıyla incelenebiliyor. İş Bankası kuruluşunun erken dönemlerinde ilk iki genel müdürlüğü ve Ankara şubesinin bulunduğu yapılarda Evkaf İdaresi’nin kiracısı olmuş. Kendine ait ilk genel müdürlük binasının 1926-1929 yılları arasında Ulus’ta müşavir mimar sıfatıyla çalıştığı Mongeri’nin tasarımı ve kontrolünü inşa ettirmiş. Bu inşaat sona ermek üzereyken yine Mongeri’nin tasarımıyla 1929 yılında İzmir şubesinin inşaatı başlamış. 1930 yılında da bu şube açılmış. Edremit Şubesi ise banka için inşa edilen üçüncü bina olup 1929-1930 yılları arasında tamamlanmış. Bununla birlikte banka, bütün şubelerini sıfırdan inşaa etmemiş keşif raporlarına göre daha kârlı bulunduğu takdirde kiralık binalarda da şubeler açmıştır. Ayrıca, İtibar-ı Milli Bankası’nın İş Bankası bünyesine katılması üzerine bazı şube binaları da İş Bankası şubesi olarak kullanılmaya başlanmış. Bu yapılardan en bilineni İstanbul’da İtibar-ı Milli Bankası’ndan gelen ve kapsamlı bir şekilde yenilerek açılan Eski Postane Binası. Yapının cephesi bir kabuk olarak bırakılmakla birlikte iç döşemeleri tümüyle yenilenmiş ve üste bir kat daha ilave edilmiş.
Taşrada ilk şube
İş bankasının ilk şubesi, ilk genel müdürlük binası ile birlikte açıldı. Birinci, ikinci ve üçüncü genel müdürlük binaları da yine banka şubesini içinde barındırmıştır. 26 Ağustos 1924’te faaliyete geçen bu ilk şubeyi aynı yılın aralık ayında açılan İstanbul, Bursa, İzmir, Samsun ve Adana şubeleri izledi. 1931’e kadar toplam şube sayısı 43’e ulaştı. 1920’li yıllarda İzmir, Denizli, Afyonkarahisar ve Eskişehir gibi illerde küçük sermayeli yerel bankalar bulunurdu. Bursa ise çok eski zamanlardan itibaren bir üretim ve ticaret merkezi olmasına rağmen ilde böyle bir gelişme olmamıştı. Oysa, 1924 yılı Ağustos ayında Ankara’da kurulan Türkiye İş Bankası’nın 14 kurucusundan 8’i Bursalıydı. Bursa’da ilk banka, Türkiye İş Bankası Bankası’nın üçüncü, taşrada açtığı ilk şubesi olarak 1925 yılında faaliyete başladı. Bursa şubesinin kurucu müdürlüğünü Türkiye İş Bankası’nın da kurucularından olan Hacı Saffet Bey üstlendi. İş Bankası’nın Ankara’da kurulduğu 1924 yılı bitmeden Bursa’daki şube için yer kiralanmış ve memur tayin edilmişti. İnegöllü Hacı Saffet Bey, 1931 yılında emekli olana kadar Bursa şube müdürü olarak hizmet verdi.
Öte yandan İş Bankası’nın yapıları genel müdürlük binaları ve şubelerden ibaret değildir. Şişecam, ipek, şeker fabrikaları, maden işletmeleri gibi banka iştiraklerinin yapıları çalışanlar için inşaa edilen lojmanlar, sosyal tesisler, kamplar ve ikramiye evleri gibi daha pek çok farklı mimari yapı vardır. İş Sanat Tarih Çalışmaları ekibinin koordinasyonunda hazırlanan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları tarafından yayımlanan “Memleketin İktisadi Binası-Türkiye İş Bankası Tarihine Mimari Bir Bakış” kitabına, yayınevinin mağazalarından ve internet sitesinden, RHM Dükkan’dan ve seçkin kitapçılardan ulaşılabilir.
Meydanlarda kumbara saatler
Modernleşmenin iç dekorasyondaki temsili