Kozadan ulusa: Osmanlı İmparatorluğu’nun dinamik dönüşüm anatomisi 

Bu toplumun yok olma tehlikesine rağmen direnişi ve doğruluşu ve tarihin akışını değiştirecek geleceği inşa çabası bitirilemedi, bitirilemeyecek. Bin yılı biz kurduk.

Gelecek bin yıla iyi hazırlanmak zorundayız.

Osmanlı ruhunun çökertilme girişimlerine rağmen direnme gücünü ve dirilişini yazdı MTO Bursa temsilcimiz Nuri Gür Bey kardeşimiz.

Zihin açıcı okumalar…

Tarih, genellikle kolay okunur bir senaryo sunar. Yükseliş, duraklama, çöküş. Oysa büyük imparatorlukların son nefesi, bu basit döngünün çok ötesinde, içinde hem dram hem de mucize barındıran katmanlı bir sanattır. Bir cihan devletinin altı asırlık öyküsünü yalnızca “kaçınılmaz bir gerileme” olarak etiketlemek, Merkeziyetçilik, İdeolojik Arayış ve Askeri Reform eksenlerinde dönen, kan, ter ve fikriyatla yoğrulmuş mücadelenin ruhunu ıskalamak olur. Bu, yavaş yavaş şekil değiştiren, kabuk bağlayan ve nihayetinde bambaşka bir varoluşa evrilen dönüşümün hikayesidir. 

Büyük bir coğrafyayı bir arada tutmanın sırrı, çekirdeğin sarsılmaz kuvvetinde saklıdır. Bu kuvvet, bir zamanlar adaletle işleyen liyakat sisteminde, devletin her köşesine uzanan adalet ağında kendini gösterdi. Zamanla, bu kudretli çekirdeğin çevresinde paslanma başladı. İdarî mekanizmaların gevşemesi ve vergi toplama sistemindeki yozlaşma, imparatorluk bünyesinde derin yaralar açtı. Taşranın güçlü aktörleri olan ayanların yükselişi, merkezin gücünü kemiren bir kara delik oluşturdu.

Bu yozlaşma, “Hasta Adam” metaforunu haklı çıkarır gibi görünse de, imparatorluk çareyi yeniden yapılanmada buldu. Tanzimat’ın kalın, tok sesi, bir yeniden düzenleme iradesinin ilanıydı. Bu, kendi öz kaynaklarını kullanarak Batı’nın araçlarını kendi davasına adapte etme denemesiydi, lakin taklitten öteye gidemedi. Merkez, eski usullerle çözemediği sorunları yeni bürokrasi ve hukuk kodlarıyla dizginlemeye çalıştı. Bir ağacın kurumuş dallarını keserek gövdesini kurtarmaya çalışması gibi. Ama sonuç...

Dönüşümün en çalkantılı cephesi, zihniyet alanında yaşandı. Kuruluşunda İslâm şuuru, Gaza ruhu ve sonrasında kozmopolit Roma mirasının senteziyle yükselen yapı, yanlış hamlelerle Hristiyan tebaasını kaybettikçe bir kimlik boşluğuna düştü. Artık imparatorluğu bir arada tutacak yeni bir yapıştırıcıya ihtiyaç vardı. 

Bu noktada İslamcılık sahneye çıktı. Bu, II. Abdülhamid’in pragmatik dehasıyla yeniden yorumlanmış bir fikriyattı. Halifelik, sömürgeci güçler karşısında tüm Müslümanların ruhani liderliği olarak vurgulandı, bir savunma kalkanına dönüştürüldü. Başarılı da olacak gibiydi. 

Kandırılmış/Satılmış Entelektüel çevreler, Osmanlı rüyasına ihanete başlamıştı. Jön Türkler başlangıçta devleti kurtarma misyonuyla hareket ediyormuş gibi olsa da, coğrafî kayıplar ve kimlik bunalımı onları kaçınılmaz olarak adına Türkçülük dedikleri yıkıma yöneltti. Gökalp’in kültürü ve medeniyeti ayıran, Türk kültürü ile İslâm medeniyetini Batı modernliğinde eriten karmaşık sentezi, adına uluslaşma dedikleri İslamsız Türklük fikrînin altyapısını kurdu. Bu, ruhunu kaybetmişlerin yeni bir ruh icat etme çabasıydı.

Son iki yüzyılın en büyük ironisi, ordunun akıbetinde gizlidir. Avrupa’daki toprak kayıpları ve ağır yenilgiler, savunmaya itilen devleti askerî reformlara zorladı. Alman danışmanların getirdiği yeni eğitim ve doktrin, cephedeki manzarayı değiştirdi. Modernleşen bu ordu, içerisinde taşıdığı “toprak uğrunda ölünürse vatandır” şuuruyla I. Dünya Savaşı’nın en kanlı cephelerinde (Çanakkale gibi) Avrupalı gözlemcileri şaşkına çeviren bir direniş sergiledi. Askerî alanda yakalanan başarı, siyasî alandaki ihanet/çöküşle keskin bir tezat oluşturdu. Bu, bedeni parçalanan, ancak son ana kadar savaşan bir ruhun hikayesidir.

Bu savaşçı ruh, imparatorluğun enkazından doğan Kurtuluş Savaşı’nın ana omurgası oldu. Gaza ruhu ile, “Allah Allah” nidalarıyla yeniden kurulan ordunun modern gücü, hakimiyeti ele geçirdikten sonra, Halifeliği kaldıran, İslam’ı kamusal alandan hızla uzaklaştıran, Batı’yı esas alan seküler bir ulus-devlet kurdu. Neredeyse erkeklerinin tamamı uğrunda savaştıkları değerler uğrunda şehit olmuş halkına rağmen, Batılılaşma, halkın derin köklerine inemedi. Toplumsal bir uçurum yarattı ve yeni devletin kurucularına karşı içeriden gelen tepkilerin zeminini hazırladı.

Nihayetinde, altı yüz yıllık macera, bir geminin batışı olmadı. İçindeki mürettebatın son ana kadar savaşarak geminin en sağlam parçalarından yeni ve çevik bir tekne inşa etmesiyle sonuçlandı.

Liderlerin ihaneti inşadan sonradır. 

Çöküş, bir sondan çok, dinamik bir koza süreciydi. İçerideki çalkantı, yeni bir varoluşun sancısından başka bir şey değildi. Sancılar arttı, zaman yeniden doğum zamanı...