Yaratılmış her şey anlamında varlık bir(er) ayetten ibarettir. Bu manada kainat (âlem, kozmos) ve insan da genel ve özel planda önce birer ayettir. Ayete kelime denmesine de bağlı olarak bu hakikatin, kelime olan insana verilen kelimelerin maddi ya da manevi, akli ya da zihni tüm tutumlarında, eylemlerinde ve bilkuvve yönelimlerimde belirleyici olduğunu bilmemiz ise sarsıcı bir gerçeklik olarak çıkar karşımıza. Çünkü, insanın sade ya da felsefi düşünüşüne, savaştan sulha, çileden rahatlığa, ilk-ellikten
Yaratılmış her şey anlamında varlık bir(er) ayetten ibarettir. Bu manada kainat (âlem, kozmos) ve insan da genel ve özel planda önce birer ayettir.
Ayete kelime denmesine de bağlı olarak bu hakikatin, kelime olan insana verilen kelimelerin maddi ya da manevi, akli ya da zihni tüm tutumlarında, eylemlerinde ve bilkuvve yönelimlerimde belirleyici olduğunu bilmemiz ise sarsıcı bir gerçeklik olarak çıkar karşımıza. Çünkü, insanın sade ya da felsefi düşünüşüne, savaştan sulha, çileden rahatlığa, ilk-ellikten medeniliğe… kendi hayatına bitişmiş ya da bir şekilde değmiş olan her şey kelimenin hareketinde toplanır. Yunus Emre’ye mal edilen şu beyitteki gibi:
“Söz ola kese savaşı söz ola bitire başı
Söz ola ağılı aşı bal ile yağ ede bir söz”
Burada etimolojiyi haydi haydi aşıp, epistemolojinin yani düşünme usul ve esaslarına mahsus benzeşmeler ve farklar tahtında işitme, grafik, anlam ve niyet nesnesi olarak kelimenin fenomenolojisini yapmak niyetinde değiliz. Böyle bir niyet bizi İbn Arabî’nin zuhur, nispet ve tecelli (Nefesü’r-Rahmân) bağıyla kelimeyi ontolojik düzeyde ele alışına götürecektir ki, zaten bu zor işe kalkışmak istemeyiz.
Dolayısıyla bizim niyetimiz Batı sanatlarının yoğun baskısına maruz kalan Müslüman sanatlarını kendi günümüz şartlarına tabi olarak anlamaya ve eylemeye yönelik sorunlarda hatırı sayılır bir etkiye sahip oluşlarıyla -aynı zamanda Batı sanatı nazariyatında da muteber olan- suret, tasvir, şekil, biçim, form, timsal… kelimelerini -ana hatlarıyla- ele almaktır.
Konumuzu Müslüman sanatları olarak çerçevelediğimize göre şu baştan belirtelim: İslam’da tasvir meselesi her şeyden önce bir fetva (Fıkıh) meselesidir. Bu nedenle Müslüman sanatları hakkında yapılmış olan yerli ve yabancı tüm çalışmalarda zorunlu olarak önce -günümüzdeki hemen her okura bıkkınlık verecek derecede- suret konusu işlenmiştir. Biz konun bu yönünü bilahare ele almak üzere, çokları tarafından yasaklanma kelimesine bitişik olarak kullanıla gelen suretten sözlük ve idrak (algı) düzeyinde neyin nasıl anlaşıldığına, önce Süleyman Kaya ile Soner Duman ikilisinin “Osmanlı Dönemi Fıkıh Eserlerinde Tasvir” adlı çalışmasındaki şu tespitten bakalım:
“Osmanlı dönemi fıkıh kitaplarının bu konuda genellikle yararlandıkları kaynak Mutarrizî’nin el Muğrib adlı sözlüğüdür. Buna göre ‘timsal’, Allah’ın yaratmasına benzetilerek yapılan ruh sahibi (zî-ruh) varlıkların resimleri için kullanılan bir ifade olduğu halde, ‘suret’ geneldir. Âlimlerin ‘tasvirler mekruhtur’ derken kastettikleri timsaldir. Ancak tasvir kavramının timsalin yanı sıra heykel için de kullanıldığı görülür.” (Nicole Kançal-Ferrari / Ayşe Taşkent, Tasvir, Klasik, İstanbul 2016)
Bu tespitin bizde uyandırdığı ilk intiba, fakihlerimizin Arapça konuşan ve düşünen insanlar olarak suret kelimesine, ifade tarzından hareketle ona öyle mana verdiklerinden kuşku duymamamız gerektiği, ama kendi günümüzde Müslüman sanatları konusunda söz söyleyenlerin onlardan çok farklı olduğudur. Bunu şu örnekle açabiliriz:
Semin el-Halebî, görme’nin, basiret yani göz ile erişilemeyeni görme yetisi bağlamında Hz. Ebû Bekir’in (r.a.) şu meşhur ifadesini zikreder:
“Yâ men gâyehu mağrifetihil gusûru an mağrifetihi / Ey bilinmesinde son nokta bilinememesi olan.” (Misalli Ansiklopedik Kur’an Sözlüğü, trc.: Veysel Akdoğan, Ketebe, İstanbul 2024)
İbnü’l-Arabî bu ifadeyi şöyle yorumlamıştır: “Bilgi, idrak edilen şeyin kendiliğinde bulunduğu hale göre idrakidir. (...) İdraki imkansız olanı bilmek ise onu idrak edememeyi bilmek demektir. Nitekim Hz. Ebubekir, idraki idrakten acizlik idraktir, demiştir.” (Fütuhât-ı Mekiyye, trc.: Ekrem Demirli, Litera, İstanbul 2006)
Yukarıda da belirttiğimiz üzere, suret konusunun çokça tekrarlanması hasebiyle günümüzdeki okurlara bıkkınlık vermesinin de nedenlerinden biri, suret kelimesine yaslanan herhangi bir Türkçe ifadede -Hz. Ebû Bekir’in sözündeki biline(me)mezlikten idrak ed(il)ememezliğin kastedilmesinin aksine- suvera’dan tasvir, şekil, biçim, form, timsal… olarak hangisinin kastedildiğinin ilk bakışta / düşünüşte anlaşılamamasıdır.
Çünkü idrakin (algının) çok sayıdaki düzeylerinden biri olan (Ar.: svr; suret / şekil’den) tasavvur kelimesinin 1. Zihinde şekillendirme, fikren kurma, tasarım; 2. Zihinde canlandırma, tahayyül etme; 3. Düşünce, niyet, maksat, plan… anlamlarından Arapça bir ifadede bunlardan hangisinin kastedildiğini Arapça konuşan ve düşünen biri ancak hemen anlayabilir. Buna göre bizde “Tasvir yapmak yasaktır” sözünden -nü ya da soyut resim ayrımı söz konusu olmaksızın- hemen resim yapmamanın anlaşılması ilgili idrak ancak fıkhen doğrudur ve bu doğru ilgili tüm kanaatlerin, yorumların önündedir.
#aktüel
#hayat
#Ömer Lekesiz
